Καρλάιλ, Τόμας

(Thomas Carlyle, Εκλφέκαν, Ντάμφρισερ 1795 – Λονδίνο 1881). Άγγλος συγγραφέας και ιστορικός. Η οικογένειά του, αυστηρών καλβινιστικών αρχών, τον προόριζε για τον ιερατικό κλάδο, αλλά ο ίδιος εγκατέλειψε τις θεολογικές σπουδές του. Η γνωριμία του Κ. με τη γαλλική και τη γερμανική λογοτεχνία, κυρίως με τον Γκέτε, έδωσε τον πρώτο προσανατολισμό στη σκέψη του. Εξέδωσε το πρώτο του έργο, Ηζωή του Σίλερ, το 1825 και τον ίδιο χρόνο μετέφρασε το Wilhelm Meister του Γκέτε. Δύο χρόνια αργότερα ολοκλήρωσε μια ανθολογία σε 4 τόμους (German Romance), με μεταφράσεις γερμανικών ρομαντικών ποιημάτων. Στο μεταξύ διαμορφωνόταν η στάση της αδιάλλακτης αντίθεσής του και της πουριτανικής άρνησης απέναντι στην εποχή του, που παρέμεινε θεμελιώδες και καθοριστικό στοιχείο της κοσμοθεωρίας του: το Σημεία των καιρών (1831) είναι το πρώτο βιβλίο του Κ. στο οποίο εκδηλώνεται ξεκάθαρα αυτή η στάση του. Η χαρακτηριστική αδυναμία του Κ. να κατανοήσει αντικειμενικά τον κόσμο που τον περιέβαλλε εκδηλώθηκε σε ένα παράδοξο έργο του, το Sartor Resartus (1833-34, κατά λέξη σημαίνει μπαλωμένος ράφτης), όπου με μορφή αλληγορική και ρητορική και με έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία υποστηρίζει την άποψη ότι είναι ανάγκη να απαλλαγεί ο άνθρωπος από τα ψεύτικα εποικοδομήματα, με τα οποία ο σύγχρονος πολιτισμός τον έχει εξαναγκάσει να ζει, και να αποκτήσει συνήθειες σύμφυτες με τη βαθύτερη πραγματικότητά του. Ο Κ. συμπεριλάμβανε στον χαρακτηρισμό του υλισμού και ό,τι περιφρονούσε στη ζωή, αντιπαραθέτοντας στον πολιτισμό των μαζών –που έκανε τότε την εμφάνισή του– τον θαυμασμό του για τη μεσαιωνική οργάνωση της κοινωνίας. Στη Γαλλική επανάσταση (1837), το πρώτο έργο της ιδεολογικής του ωριμότητας, ο Κ. εφαρμόζει αυτές τις αρχές, οι οποίες έκτοτε θα αποτελέσουν το μόνιμο θεμέλιο της προσωπικής του ερμηνείας της ιστορίας. Στη Γαλλική επανάσταση, όπως τη βλέπει ο Κ., εμφανίζονται μεγάλες μοναχικές μορφές ηρώων, τοποθετημένες πάνω από τις μάζες, οι οποίες περιβάλλονται από μια επική ατμόσφαιρα· οι μορφές αυτές θα αποτελέσουν το θέμα στο έργο Ήρωες (On Heroes, Hero - Worship and the Heroic in History, 1841), όπου ο ήρωας υψώνεται σε κεντρικό συντελεστή κάθε ιστορικής πραγματικότητας, και στο Παρελθόν και Παρόν (1843). Σε άλλα δύο έργα του –Ζωή και επιστολές του Όλιβερ Κρόμγουελ (1845) και Ιστορία του ΦρειδερίκουΒ’ της Πρωσίας (1858-65), σε έξι τόμους– ο ήρωας θα προσκτήσει τη μορφή του μεγάλου καλβινιστή επαναστάτη και του μεγάλου Γερμανού βασιλιά. Ο Κ. υπήρξε ένα είδος προφήτη του αγγλικού ιμπεριαλισμού: η προσωπικότητά του αποτελούσε σύνθεση του μυστικιστή λάτρη των μύθων και του πολιτικού κήρυκα που έβρισκε ιδεολογικές δικαιώσεις στις επεκτατικές τάσεις της αγγλικής κοινωνίας της εποχής του. Ο Σκοτσέζος ιστορικός, κριτικός και φιλόσοφος Τόμας Καρλάιλ, σε προσωπογραφία του Τζέιμς Γουίσλερ (Πινακοθήκη, Γλασκόβη).